Elke ochtend als Jan Mensink, directeur van de Maatschappij van Weldadigheid zijn werkkamer binnen loopt, begroet hij eerst de generaal. Een groot portret van oud-officier Johannes van den Bosch, heeft een prominente plek in de kamer waar hij twee eeuwen terug moet hebben gewerkt. Mensink: “Ik heb grote bewondering voor deze man. Onvoorstelbaar wat hij, in relatief korte tijd heeft weten te realiseren. Johannes van den Bosch wordt in de boeken vaak omschreven als een ‘sociaal hervormer’ en een ‘geestdriftig Nederlander’, daar ben ik het wel mee eens. Van 1821 tot 1829 heeft hij in Huis Westerbeek gewoond. In vijf jaar tijd heeft hij hier in Frederiksoord 435 huisjes gebouwd. In die zelfde periode Fort Ommerschans en gestichten in Veenhuizen gebouwd en nog even in België een landbouwkolonie in Wortel opgericht en een strafkolonie in Merksplas. Samen vormen ze tegenwoordig ‘De Koloniën van Weldadigheid’, klaar voor een plaats op de Wereld Erfgoedlijst.”

“Eerste sociale voorzieningen ontstaan bij de Maatschappij van Weldadigheid in Frederiksoord”
“Begin 19e eeuw is het Koninkrijk der Nederlanden – waar België op dat moment ook deel van uitmaakt, verzwakt en uitgeput door oorlogen. De armoede is groot vooral in de steden. De allerarmsten worden geheel aan hun lot overgelaten. In 1818 wordt op initiatief van Johannes van den Bosch, ‘de Maatschappij van Weldadigheid’ opgericht. Een groep mensen, afkomstig uit de betere kringen, wil de armoede aanpakken.
De Maatschappij van Weldadigheid
“Koning Willem I was een groot medestander van hem. Johannes van der Bosch heeft kans gezien om in 1818 in één jaar tijd 20.000 leden te werven. Zij betaalden één stuiver contributie in de week. Verder was hij een geweldig redenaar en wist hij mensen te overtuigen. Veel welgestelden wilden iets doen tegen de aanwezige armoede in het land. Want… ze hadden er last van. In de straten liepen altijd wel bedelaars rond. Het gevaar om bestolen te worden was aanzienlijk. Er was geen uitkering, dus als je geen geld had moest je wel roven, stelen of bedelen. Medische voorzieningen waren er alleen voor de welgestelden. Veel ouders overlijden, kinderen werden ter vondeling gelegd. Zo, moesten enorm veel kinderen worden opgevangen in weeshuizen, die steeds meer begonnen uit te puilen.
Veel arme gezinnen en wezen uit de steden worden vanaf 1818 door de Maatschappij van Weldadigheid ondergebracht in zogenaamde koloniën. De eerste landbouwkolonie was Frederiksoord. Deze telde 52 boerenhoeves met een stuk grond. Men wilde dat de armen hier leerden om een normaal, gedisciplineerd en eerlijk leven als vrij-boer op te bouwen. Eerst moest een stuk woest en onvruchtbaar land worden ontgonnen, om daar vervolgens als boer op te gaan werken. Het leven in deze Proefkolonie moest uiteindelijk volledig zelfvoorzienend worden. De Maatschappij wilde zo zorgen voor een nieuwe, veilige leefomgeving voor de allerarmsten.”
De Maatschappij van Weldadigheid is uniek in de wereld
“Eigenlijk ontstaat hier de eerste sociale voorzieningen in Nederland. De Maatschappij verplichte zich om een gezin de eerste 16 jaar te verzorgen. In 1827 had men in Frederiksoord al een ziekenfonds, in 1819 was hier al leerplicht. Kinderen van 6 tot 12 jaar waren verplicht om naar school te bezoeken. In 1823 wordt hier een landbouwkundig instituut gebouwd. Dat was de tweede landbouwschool van Nederland. Nu hebben we een verplichte basiszorgverzekering in ons land. Maar 200 jaar terug was dit totaal nog niet het geval. Wat hier toen gebeurde was uniek in de wereld. Zeventig procent van de mensen die in de vrije koloniën van Frederiksoord verbleven zijn volgens bronnen uiteindelijk goed terecht gekomen. Het verplichte onderwijs is daar aanwijsbaar de oorzaak van geweest.”

Op de Wereld Erfgoedlijst
Mensink: “We hebben een boeiende historie, maar de ontwikkelingen die zich nu voordoen maken het nog interessanter. Wij hebben een plan gemaakt dat bedoelt is om in 2018 op de Werelderfgoedlijst te komen staan. Dan is het ook precies 200 jaar, dat de Maatschappij bestaat. Het behelst niet alleen het gebied in en om Frederiksoord maar ook de andere koloniën, zoals: Veenhuizen, Ommerschans en de Belgische koloniën Wortel en Merksplas. Als het ons lukt om definitief op de Wereld Erfgoedlijst te komen, zullen we eerst flink gaan feesten, en daarna echt aan het werk moeten. Het zou een mooie waardering zijn voor hoe wij, 200 jaar lang, met onze gebieden zijn om gegaan. Als we dit keurmerk krijgen, moeten we kijken hoe we meer bezoekers naar dit gebied kunnen trekken. Frederiksoord moet een gebied zijn, waar je goed kan leven, wonen en werken. Die gedachte was er vroeger al en dat moet zo blijven.”
Behoud door Ontwikkeling
“Er zijn vier pijlers waarmee we in Frederiksoord aan de slag willen gaan.
We hebben een prachtig cultuur historisch bezit. Zonder ontwikkeling kunnen wij dit bijzondere erfgoed onmogelijk meer behouden. We hebben hier zo’n 60 karakteristieke gebouwen in bezit, waarvan 30 rijksmonument zijn. Alleen al het onderhoud aan die rijksmonumenten kost elk jaar enorm veel geld. Daarom hebben we gekozen voor het terugbouwen van de koloniewoningen. Maximaal mogen er 62 worden gebouwd. Inmiddels zijn er al 13 woningen gereed. Aan de buitenkant zijn ze geheel in de stijl van toen teruggebouwd, aan de binnenkant zien ze er allemaal anders uit.
Onze gedachte is dat deze woningen zelfvoorzienend moesten zijn. Geheel in lijn met het gedachtengoed van de generaal. Hij vond dat de kolonie zelfvoorzienend moest zijn. Het was lastig om in deze relatief kleine woningen, moderne voorzieningen in te passen. Daar zijn ze lang mee bezig geweest het uit te puzzelen. Vergroten van de woningen was geen optie, omdat Johannes van den Bosch de koloniehuisje had opbouwt op basis van: Orde, eenheid en regelmaat. Dat wilden wij niet verstoren, omdat grote koloniehuisjes niet passen in dit gebied. We bouwen nu voor mensen: met overtuiging voor het verhaal en gevoel bij het gebied. De meeste nieuwe bewoners komen van buiten. Velen zijn ondertussen vrijwilliger en ambassadeur van onze stichting geworden.”
De Proefkolonie
“Johannes van den Bosch is in Frederiksoord begonnen met de proefkolonie. Daarom willen wij hier, mensen en organisaties kansen geven zich te ontplooien en te ontwikkelen. Zij kunnen gebruik maken van ons cultuurhistorische erfgoed. Zo hebben we het kiemhuis gerestaureerd en verhuren we het aan een instelling die werkt met WAJONG jongeren. Ze onderhouden een gedeelte van de 1300 ha grond die wij beheren. In juli hebben we het voormalige congresgebouw gekocht. Daar horen ook de tuinen van de voormalige tuinbouwschool bij, plus de schoolgebouwen. Aan deze gebouwen en gronden willen wij weer een eigentijdse inhoud geven.”
Mens en Maatschappij
“In het verlengde van de proefkolonie ligt de derde pijler. We zijn met verschillende partijen in gesprek om inhoud te geven aan wat tegenwoordig de participatiemaatschappij wordt genoemd. We willen hier ruimte creëren voor nieuwe initiatieven. Werkgelegenheid scheppen en werklozen weer aan het werk te helpen. Mensen met een uitkering een kans bieden voor een nieuwe start. Gelijk aan het gedachtengoed van de Maatschappij van Weldadigheid twee eeuwen terug.”
De Maatschappij van Weldadigheid op de kaart zetten
“Tot nu toe hebben we weinig aan de weg kunnen timmeren. We hebben tot nu toe altijd geprobeerd het hoofd boven water te houden. Zo goed mogelijk op het erfgoed passen had onze prioriteit. Het is nu tijd om een nieuwe uitdaging aan te gaan en meer de publiciteit te zoeken.”
Toekomst
“Ik hoop dat we over 15 jaar in dit mooie gebied, de landschap structuren weer net zo aanwezig zijn als onder Johannes van den Bosch. Er een dynamisch gebied is ontstaan, waar mensen met veel plezier kunnen wonen en werken en agrariërs nog steeds een functie hebben. Er een prachtig gebied rond de tuinbouwschool is ontwikkeld met een bezoekers-centrum waar de verhalen van de Maatschappij van Weldadigheid zijn neergezet in de hedendaagse tijd. Het gedachtengoed van toen, vertaalt naar dat van nu.”
Het Pauperpad
Het Pauperpad is een belevenisroute die u voert langs opvallende plekken van de voormalige koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid. Vanaf de startplaats in Norg wandelt u langs een prachtige route naar Veenhuizen waar de vroegere strafkolonie lag.
Een fietsroute loopt door naar Frederiksoord, waar de eerste vrije landbouwkolonie is opgericht. De tocht loopt langs plekken waar nog altijd de tastbare herinneringen liggen aan de Maatschappij van Weldadigheid. Een afwisselende tocht met wandel, fiets en kanoën mogelijkheden. Na een dag vol indrukken kunt u tot rustkomen bij diverse bijzondere overnachtingsaccommodaties. www.pauperpad.nl